Flýtilyklar
Málstofa um rannsóknir nemenda HÍ á málefnum sem falla undir kynbundið ofbeldi
Hið árlega 16 daga átak gegn kynbundnu ofbeldi var haldið á dögunum. Með málstofum, pistlaskrifum og fyrirlestrum var unnið að gríðarlega mikilvægu upplýsingar og kynningarstarfi á þeim samfélagskvilla sem kynbundið ofbeldi er. 16 daga átakið eða „16 days of activism against gender based violence” eins og það heitir á ensku hefur verið haldið vítt og breitt um heiminn frá árinu 1991, en Mannréttindaskrifstofa Íslands hefur haldið utan um átakið hér á landi.
Í tengslum við átakið hélt MRSÍ málstofu sem tileinkuð var rannsóknum nemenda úr Háskóla Íslands á málefnum sem falla undir kynbundið ofbeldi. Við fengum þrjá góða fyrirlesara sem kynntu rannsóknir sínar úr þremur mismunandi fræðigreinum en það sýnir okkur hversu víða rannsóknir á þessu sviði eru stundaðar. Til máls tóku þær Guðrún Katrín Jóhannesdóttir, Karen Dögg Bryndísar- og Karlsdóttir og Hrafnhildur Snæfríðar- og Gunnarsdóttir. Guðrún Katrín er meistaranemi í félagsfræði, Karen Dögg skilaði meistara ritgerð sinni í kennslufræði núna í sumar og Hrafnhildur er doktorsnemi í fötlunarfræði. Fyrirlestrarnir voru gríðarlega áhugaverðir svo ekki sé meira sagt.
Guðrún fjallaði um lokaverkefni sitt sem snýr að viðbrögðum við nauðgunarkærum í litlum bæjarfélögum, en hún hlaut styrk úr Menningar- og minningarsjóði kvenna nú í haust. Guðrún studdist við tilviksrannsóknir (e. case study) og rannsakaði tvö tilvik. Niðurstöðurnar voru sláandi, en Guðrún komst að því að konur sem kæra kynferðisofbeldi í minni sveitafélögum eiga á hættu að vera refsað fyrir það. Þær refsingar sem stúlkurnar máttu þola voru margvíslegar, svo sem líkamlegt ofbeldi, útskúfun, bein vandlæting, vefenging, höfnun, umtal, hótanir og lítinn stuðning. Slíkar refsingar settu stúlkurnar í veika stöðu í eins smáu samfélagi og þær bjuggu í. Þær upplifðu sig skítugar og notaðar og þeim fannst sú höfnun sem samfélagið sýndi þeim í raun alveg jafn mikið áfall og kynferðisbrotið sjálft. Að lokum voru refsingarnar farnar að hafa mikil áhrif á sjálfsmynd þeirra og fengu þær sektarkennd yfir að hafa komið óorði á sveitafélagið og fluttu loks burt. Annað sem kom á óvart í rannsókninni var að konur snerust gegn stúlkunum jafnt sem karlmenn og tóku virkan þátt í að refsa þeim. Í öðru tilvikinu voru konur áberandi meira á móti stúlkunni sem kærði og jafnvel eldri konur sem hún þekkti ekkert. Guðrún segist þó hafa séð og skynjað eftirsjá og sektarkennd hjá þeim viðmælendum sem hafi staðið fyrir refsingum gegn stúlkunum á sínum tíma, það sé til marks um breytt viðhorf til hins betra.
Karen Dögg fjallaði um druslustimplun og hvernig hún beinist að stúlkum þar sem þeim er gert að skammast sín fyrir sig sem kynveru. Druslustimplun er partur af kynjakerfinu og á þátt í því að halda konum niðri í samfélaginu. Karen segir að konur séu jafnan stimplaðar druslur fyrir kynferðislegar athafnir sínar og þær oft taldar hafa sofið hjá fjölmörgum karlmönnum sem samræmist ekki hefðbundnum hugmyndum samfélagsins og hvernig þær eigi að haga sér sem konur. Kynlífi eigi þær ekki að taka sem léttvægum hlut og þær skuli haga sér samkvæmt því. Kynþokkafull kona á ekki að sýna hvernig hún ávinnur sér kynþokka sinn, eins og Karen sagði sjálf: „Hún á að bara að vakna óvart rosa kynþokkafull... en samt ekki of mikið“. Allar konur eru í hættu að verða fyrir druslustimplun og konur eru ekki síður í hópi gerenda, þar sem druslustimplun getur reynst vopn í hverskyns samkeppni þeirra á milli.Druslustimplun er bundið við nauðgunarmenningu samtímans og er verkfæri til að kúga konur. Druslustimplun er svo miklu meira en að vera einungis bundið við kynlíf, um hreina valdbeitingu er að ræða í flestum tilvikum. Birtingamynd slíks ofbeldis er meðal annars dreifing mynda af stúlkum á netinu. Gríðarlega erfitt er að fást við slíkt ofbeldi og er sjaldnast hægt að taka myndirnar úr umferð aftur. Þá segir Karen að menntakerfið sé ekki í stakk búið að takast á við kynbundið ofbeldi innan menntastofnana. Slíkt ofbeldi getur haft mjög slæmar afleiðingar í för með sér og hafa meðal annars verið dæmi um sjálfsvíg í verstu tilvikunum. Í sumum tilvikum nær hugtakið druslustimplun ekki nógu vel yfir viðfang ofbeldisins og væri nær að tala um druslueinelti (slutbashing). Mikilvægasta vopnið gegn slíku ofbeldi er að taka orð gerenda í eigin hendur, líkt og við höfum séð með druslugöngunni og #freethenipple.
Hrafnhildur Snæfríðar- og Gunnarsdóttir hlaut styrk úr Jafnréttissjóði til að rannsaka stöðu fatlaðra kvenna sem búa á stofnunum og í sértækum búsetuúrræðum og reynslu þeirra af ofbeldi. Í fyrirlestrinum fjallaði hún almennt um stöðu fatlaðra kvenna í tengslum við kynbundið ofbeldi. Hrafnhildur segir að fatlaðar konur séu líklegri til að verða fyrir kynbundnu ofbeldi á öllum stigum samfélagsins. Þær eru töluvert líklegri til að verða fyrir kynbundnu ofbeldi en ófatlaðar konur og fatlaðir menn. Geðfatlaðar konur eru í sérstökum áhættuhóp að vera brotið á. Sönnunarbyrði gegn geranda er mikil og geðfötluðum konum er oft ekki treyst og þær oft taldar ótrúverðugar. Fötluðum konum er oft sýndur lítill skilningur sem hefur beina tengingu við fordóma í garð þeirra, ofbeldi og stuðningsleysi er svo tengd jaðarsetningu þessa hóps. Helstu birtingamyndir kynbundins ofbeldis í garð fatlaðra kvenna eru því jaðarsetning, fordómar, andlegt ofbeldi, sem og að stýring og valdbeiting í garð þeirra er algeng.
Hrafnhildur benti á nokkur úrræði og hvað betur mætti fara. Hún sagpu að mikilvægt væri að bæta aðgengi fatlaðra, aðgengi að þjónustu, réttindum og upplýsingum. Nauðsynlegt væri að fræða og þjálfa starfsmenn dómsvaldsins um málefni fatlaðra. Það þyrfti að auka fjárlög til stuðningsúrræða fyrir þennan hóp í verkefni sem þau sjálf leiða. Mikilvægast væri þó að berjast gegn hverskyns fordómum og staðalímyndum í garð fatlaðra og efla og skýra verklagsreglur og kvörtunarleiðir þegar brot ættu sér stað.
Það er ekkert launungarmál að 16 daga átakið hafi átt þátt í þeirri vitundarvakningu sem hefur átt sér stað á undanförnum árum með þeirri fræðslu og upplýsingagjöf sem það skilar. Vitundarvakning þessi hefur meðal annars birst í gegnum samfélagsmiðla og svokallaðan „hashtag activisma“ sem hefur orðið til þess að flest allir geta tekið þátt og orðræðan er komin nær fólki en hún hefur áður verið. Jafnvel þótt samfélagsmiðlar geta virkað sem gróðrarstía fyrir hatursorðræðu og fordóma eru þeir ekki alslæmir. Aðgerðarhreyfingar sem við höfum verið að sjá undanfarið eins og #egerekkitabu, #freethenipple og druslugangan eru góð dæmi um hvernig nota má samfélagsmiðla á uppbyggilegan hátt.
Nauðsynlegt er þó að rannsaka kynbundið ofbeldi með rannsóknaraðferðum sem fræðasamfélagið hefur tileinkað sér, svo sem með viðtölum, rýnihópum eða þátttökuathugunum. Það gefur okkur dýpri skilning á viðfangsefninu, hvort sem um gerendur eða þolendur sé að ræða. Niðurstöður rannsókna má nota til að styrkja löggjöf sem er nauðsynlegt til að tryggja rétta stefnu yfirvalda og annarra þjónustu til að koma í veg fyrir og bregðast við kynbundnu ofbeldi. Stefna yfirvalda í slíkum málum þarf að vera vel mótuð og viðeigandi miðað við þær aðstæður þar sem brotin eiga sér stað, bæði hvað varðar úrræði þolenda og gerenda. Fræðasamfélagið á Íslandi, Jafnréttisstofa, frjáls félagasamtök og aðrir aðilar hafa staðið fyrir rannsóknum á kynbundnu ofbeldi á Íslandi og safnað mikilvægum upplýsingum.
Mannréttindaskrifstofa Íslands þakkar þeim Guðrúnu Katrínu, Kareni Dögg og Hrafnhildi fyrir erindi sín og fagnar opnari umræðu og auknum rannsóknum á þessum málaflokki, sem vonandi verður til þess að auka skilning okkar á kynbundnu ofbeldi en án hans verður ekki hægt að uppræta slík mannréttindabrot.